Doskonałość form nieprecyzyjnych. O „Księgach Jakubowych” Olgi Tokarczuk

Literatura (powieść) to szczególny rodzaj wiedzy, to (…) doskonałość form nieprecyzyjnych – przekonuje, piękną i utalentowaną Marię Szymanowską, pisarz i oficer wojsk wszelakich Julian Brinken w „Księgach Jakubowych”. Ten wybitnie metatekstowy fragment manifestujący podejście autorki do zdarzeń i faktów ujętych w książce, mówi także o innym ważnym aspekcie pisarstwa. Literatura, nawet ta wybitna, tylko ociera się o życie i rzeczywiste zdarzenia. Może istnieć „obok”, nigdy zaś nie stanie się synonimiczna życiu. Ale czy na pewno? „Księgi Jakubowe” to wybitnie sensualna proza. Tokarczuk tak sugestywnie, tak mocno wessała czytelnika w fascynujący i multikulturowy świat XVIII wiecznej Polski, że aż zapiera dech. I oto nagle kroczymy błotnistymi traktami Podola, czujemy zapach gotowanej strawy etc. Jeśli więc Jacek Dukaj w najnowszym numerze „Książek. Magazynu do czytania” (marzec 2015) przekonuje nas, że „Księgi Jakubowe” to: powieść „guglowa”, (…) gdzie sieć połączeń jest zgoła hipertekstowa. To należy mu wierzyć. Książka ta, to bowiem tekst totalny i genialny zarazem.

Życie i zawiłe losy Jakuba Lejbowicza Frank są szkieletem fabularnym powieści. Frank, dla przypomnienia i porządku rzeczy, to samozwańczy mesjasz, człowiek wielu profesji. Mistyk, kupiec, rabin, kabalista, cedyk, filozof, prorok, który zainicjował  rebelie społeczno-religijną, i którego idee stały się kamieniem węgielnym polskiego mesjanizmu. Tajemniczy Żyd przybyły ze Smyrny. Inny, ale też niebywale interesujący:

Jest w byciu obcym coś pociągającego, w czym się można rozsmakować, co wydaje się jak słodycz. Dobrze jest nie rozumieć języka, nie rozumieć zwyczajów, sunąć jak duch pomiędzy innymi, którzy są dalecy i nierozpoznawalni. Wtedy budzi się szczególna mądrość – umiejętność domysłu, chwytania spraw nieoczywistych. Budzą się też wówczas bystrość i przenikliwość. Człowiek, który jest obcy, zyskuje nowy punkt widzenia, staje się, chcąc nie chcąc, swoistym mędrcem. Kto nam wszystkim wmówił, że być swoim jest tak dobrze i tak wspaniale? Tylko obcy naprawdę rozumie, czym jest świat.

Wraz z wszechwiedzącą Jentą, babką proroka, wędrujemy zatem śladami Jakuba. Upór i wiara we własną wyjątkowość pozwala Frankowi bezceremonialnie i na wskroś praktycznie peregrynować ówczesną wiedzę i religię, w taki sposób, że zawsze skubnie coś dla siebie. Charyzmatyczny przywódca, który potrafi zjednać sobie zarówno biedaków, jak i rezydentów królewskich włości. Jego chleb powszedni, to objawienia (a jest ich zaprawdę na pęczki!) i tajemnicze obrzędy, gdzie religijności miesza się z dość dużą swobodą seksualną. Jego wspólnotę, według dzisiejszej nomenklatury, śmiało można nazwać hipisowską. Wszystko wspólne: żona, dukaty, zwierzęta. Trudno Franka polubić. Zresztą autorka sama kilkakrotnie daje upust swojej niechęci w stosunku do Jakuba. Szczwany lis, ancymonek, kobieciarz i choleryk, ale też, co należy przyznać bez szemrania, inteligentny jegomość. W końcu – dobry menadżer.

Są i inni, ważni bohaterowie. Są i inne perspektywy. Chociażby wspomnieć Ewę Frank, córkę mesjasza, która zawsze czyniła wszystko, żeby zadość stało się woli ojca. Dalej jest i Kossakowska, Drużbacka, oddany sługa proroka Nachman, który prowadzi swoistą kronikę wyznawców tzw. Resztki, jest i w końcu moja ulubiona, tragiczna postać Antoniego Kosakowskego vel. Moliwdy. Pojawienie się każdej z nich uruchamia kolejną nić, stanowi osobną opowieść. Zachwycająca wielość przenikających się światów.

Trudno uchwycić wszystkie najważniejsze wątki tej wielowarstwowej i wielokontekstowej opowieści. A przecież tyle z nich zasługuje na uwagę! Jak chociażby jedna z pierwszych scen, kiedy ks. Chmielowski przyjeżdża z wizytą do obcego sobie świata Żydów z Rohatynia, do Alisza Szora, z prośbą o użyczenie jednej z ksiąg. Scena, która mówi niemal wszystko, która jest obietnicą bogatej i niezwykłej historii.

„Księgi Jakubowe” to przede wszystkim treściowy, ale wydawniczy majstersztyk (chociażby koncept z odwróconą paginacją, z powtórzeniem ostatniego słowa z poprzedniej karty, umieszczenie rycin z epoki etc.). Zaprawdę trudno od tego dzieła (gdyż książka to zbyt ważkie słowo!) oderwać oczy i umysł. Reasumując słowami samej Tokarczuk:

Napisane jest jednak, że człowiek, który trudzi się sprawami Mesjaszy, nawet tych nieudanych – choćby tylko opowiadał ich historię – będzie traktowany jak te, który studiuje odwieczne tajemnice świata.

Wszystkie cytaty za: „Księgi Jakubowe” Olga Tokarczuk, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2014.

***

Za książkę dziękuję Wydawnictwu Literackiemu